Poliamoria a prawo – rozliczenia majątkowe związków poliamorycznych

Analiza orzecznictwa pokazuje jednocześnie, że sądy – w zależności od okoliczności sprawy i przyjętych założeń – stawiają różne tezy co do podstaw prawnych właściwych dla rozliczenia majątkowego konkubentów:

• Rozliczenie konkubinatu powinno nastąpić na podstawie przepisów o zniesieniu współwłasności w odniesieniu do składników majątkowych nabytych na współwłasność przez partnerów w czasie trwania związku.
• Nakłady konkubentów czynione wspólnie w czasie trwania konkubinatu na majątek jednego z nich powinny być rozliczone według przepisów o zniesieniu współwłasności.
• Przepisy o zniesieniu współwłasności nie mogą być uznane za wyłączną, całościową podstawę rozliczeń majątkowych po ustaniu konkubinatu. W szczególności w przypadku dokonania przez jednego z konkubentów nakładów na składnik majątkowy drugiego z nich, rozliczenie nie może być dokonane w postępowaniu o zniesienie współwłasności, lecz w odrębnym postępowaniu o zapłatę – z tytułu rozliczenia nakładów lub z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.
• Rozliczenie nakładów dokonanych przez jednego z konkubentów na składnik majątkowy drugiego z nich powinno być przeprowadzone na podstawie przepisów o rozliczeniu nakładów posiadacza na cudzą rzecz. Rozliczenie nakładów w trybie tych przepisów jest możliwe dopiero wtedy, gdy rzecz pozostaje w wyłącznym posiadaniu tego z konkubentów, do którego należy.
• Nakłady jednego z konkubentów na składnik majątkowy drugiego z nich, w braku podstawy kontraktowej lub deliktowej rozliczenia, powinny być rozliczone w trybie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Taka sama jest podstawa prawna rozliczeń roszczeń z tytułu pracy wykonywanej nieodpłatnie przez jednego z partnerów na rzecz drugiego z nich, w szczególności w związku z prowadzeniem gospodarstwa domowego.
• W przypadku nabycia przez jednego z małżonków wspólnie z konkubentem składnika majątkowego, jeżeli trwa jeszcze jego małżeństwo i panuje między małżonkami ustrój wspólności majątkowej, prowadzi do wejścia udziału w nabytym składniku majątkowym w skład majątku wspólnego małżonków. W takim przypadku do rozliczenia majątkowego właściwe mogą okazać się również częściowo przepisy o podziale majątku wspólnego małżonków, skoro składnik majątkowy stał się przedmiotem współwłasności łącznej małżonków.  

Co ważne, praktyka orzecznicza w tym obszarze wydaje się być bardzo dynamiczna, pojawiają się nowe orzeczenia, a wraz z nimi mogą pojawić się nowe pomysły.

Problematyka rozliczenia majątkowego konkubentów należy do najbardziej spornych w praktyce sądowej, bowiem przepisy prawa wprost kwestii tej nie regulują. Judykatura stoi na utrwalonym stanowisku o niedopuszczalności stosowania do takich rozliczeń – ani wprost ani w drodze analogii – przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków, jak też przepisów o rozliczeniu wspólników spółki cywilnej. O ile w przypadku rozliczeń konkubentów w odniesieniu do składników majątkowych, które nabyli na współwłasność (ułamkową) nie budzi kontrowersji dokonanie podziału w oparciu o przepisy o zniesieniu współwłasności, o tyle problematyczne okazują się rozliczenia nakładów czynionych na przedmiot należący do jednego z partnerów. Wyrażony przez Sąd Najwyższy pogląd o możliwości odpowiedniego stosowania przepisów o zniesieniu współwłasności w odniesieniu do rozliczeń nakładów, nie spotkał się z aprobatą judykatury, sformułowany zresztą został w szczególnym stanie faktycznym budowy domu na gruncie oddanym w użytkowanie wieczyste jednemu z partnerów. Utrwaliło się natomiast stanowisko o braku podstaw do przyjmowania powyższego, z uwagi na zasadę superficies solo cedit i związaną z nią wyłączną własność właściciela gruntu w odniesieniu również do budynku. Wobec tego zaproponowano dokonywanie rozliczeń w oparciu o przepisy o rozliczeniu nakładów poczynionych przez posiadacza na cudzą rzecz (roszczenia uzupełniające przy windykacji) lub w oparciu o przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Wybór podstawy prawnej zależy od okoliczności sprawy, trzeba jednak mieć na względzie, że stosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu jest możliwe dopiero w ostateczności, gdy brak innej podstawy prawnej do dokonania rozliczenia. Niezależnie od przedstawionych poglądów wyrażono zapatrywanie, iż jeżeli podczas trwania wspólności ustawowej jedno z małżonków nabędzie rzecz wspólnie z konkubentem, to może ona stanowić współwłasność konkubenta i małżonków – tych ostatnich na zasadzie wspólności ustawowej.
Pogląd nr 1: Do rozliczenia konkubinatu nie można stosować – ani wprost, ani w drodze analogii – przepisów o małżeńskich ustrojach majątkowych, w tym o podziale majątku wspólnego, ponieważ stosunki majątkowe konkubentów nie opierają się na instytucji wspólności bezudziałowej praw majątkowych.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 5 grudnia 2018 r., I ACa 199/18, LEX nr 2637785:

„[…] nieuprawniona jest teza, że wszelki majątek powstały w trakcie trwania konkubinatu stanowi współwłasność stron, do której w drodze analogii należy stosować zasady dotyczące rozliczenia małżonków po ustaniu małżeńskiej wspólności ustawowej. W orzecznictwie utrwalony jest pogląd, że do stosunków majątkowych osób pozostających w konkubinacie nie można stosować przepisów o wspólności ustawowej i podziale dorobku nawet w drodze analogii.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 20 stycznia 2016 r., I ACa 1055/15, LEX nr 1994440:

„Kwestia rozliczeń majątkowych po ustaniu trwałego związku faktycznego nie została uregulowana w ustawie. Zawarte w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym przepisy dotyczące stosunków majątkowych małżeńskich, w tym rozliczeń następujących po ustaniu wspólności, nie mogą znaleźć zastosowania do rozliczeń po ustaniu trwałego związku faktycznego. Oznaczałoby to bowiem zrównanie w pewnym zakresie małżeństwa oraz związku nieformalnego, do czego brak podstawy prawnej.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 17 sierpnia 2016 r., I ACa 748/15, LEX nr 2138319:

„[…] podzielić należało stanowisko sądu I instancji dotyczące kwestii podstaw prawnych rozliczenia wzajemnych roszczeń osób pozostających w nieformalnym związku. Problematyka ta należy niewątpliwie do spornych w praktyce sądowej, bowiem przepisy prawa wprost kwestii tej nie regulują. Judykatura stoi na utrwalonym stanowisku o niedopuszczalności stosowania do takich rozliczeń ani wprost, ani w drodze analogii przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków. Oznaczałoby to bowiem zrównanie w pewnym zakresie małżeństwa i konkubinatu, do czego brak podstawy prawnej […]. Kategorycznie wyklucza się z tych samych przyczyn możliwość stosowania przepisów o wspólności ustawowej i podziale dorobku małżonków […]. Podkreśla się, że ochrona interesów majątkowych konkubentów w ich wzajemnych stosunkach nie powinna być intensywniejsza niż ochrona małżonków w analogicznych stanach faktycznych. Oznaczałoby to bowiem naruszenie bezspornych preferencji prawnych przyznanych związkom małżeńskim formalnie zawartym […].”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 30 kwietnia 2015 r., I ACa 233/15, LEX nr 1712670:

„Do partnerów z konkubinatu nie mogą być stosowane przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego odnoszące się do osób pozostających w związku małżeńskim, np. o wspólności majątku. Stwierdzenie o prowadzeniu tzw. wspólnego portfela nie ma na celu przeniesienie rozliczeń na przepisy kodeksu rodzinnego, lecz wskazanie, że strony gospodarują wspólnie. Brak rozdzielenia dochodów i ponoszonych wydatków pozwala przyjąć, że te wydatki są jednakowe.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 czerwca 2014 r., I ACa 601/13, LEX nr 1489046:

„Do rozliczenia konkubinatu nie można stosować ani wprost, ani przez analogię, przepisów z zakresu małżeńskich stosunków majątkowych. W przeciwieństwie bowiem do związku małżeńskiego oraz małżeńskiej wspólności ustawowej, w przypadku konkubinatu z samego faktu wspólnego pożycia stron, prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego, nie wynika domniemanie współwłasności (wspólności) poszczególnych rzeczy.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29 kwietnia 2014 r., I ACa 527/13, LEX nr 1602935:

„Do partnerów z konkubinatu nie mogą być stosowane przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego odnoszące się do osób pozostających w związku małżeńskim np. o wspólności majątku.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 26 października 2012 r., I ACa 470/12, LEX nr 1235964:

„W orzecznictwie Sądu Najwyższego za utrwalone należy uznać stanowisko, że do cech rozliczeń majątkowych konkubentów można zaliczyć niedopuszczalność stosowania wprost ani przez analogię przepisów z zakresu małżeńskich stosunków majątkowych, brak uniwersalnej podstawy rozliczeń, stosowanie unormowań prawa cywilnego odpowiednich do indywidualnie ustalonego stanu faktycznego, a także trudności wynikające z konieczności stosowania instytucji prawnych stworzonych dla typowego obrotu cywilnoprawnego do sytuacji charakteryzujących się specyficznym splotem więzi osobistych i majątkowych.”

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2011 r., IV CSK 11/11, LEX nr 1102539:

„Do partnerów z konkubinatu nie mogą być stosowane przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego odnoszące się do osób pozostających w związku małżeńskim. Jednak nie można wykluczyć w konkretnych okolicznościach sprawy, że stosunki majątkowe pomiędzy konkubentami mogły być ukształtowane w ten sposób, że gospodarowali oni „ze wspólnego portfela”, nie rozliczając wnoszonych dochodów i ponoszonych wydatków, które traktowane były jako jednakowe. Jest to jednak wynik konkretnych ustaleń faktycznych. Nie mogą ich zastąpić funkcjonujące na gruncie prawa małżeńskiego domniemanie równości udziałów w majątku lub też konsekwencje związane ze wspólnością majątkową. Takie ukształtowanie stosunków majątkowych pomiędzy konkubentami przekłada się na zakres i sposób dowodzenia w sprawie z powództwa konkubenta domagającego się zwrotu kwot wyłożonych na majątek drugiego, zwłaszcza w okresie długoletniego związku.”

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 1955 r., II CO 7/55, LEX nr 118525:

„Do stosunków majątkowych osób pozostających w związku pozamałżeńskim nie mogą być stosowane w drodze analogii przepisy […] o wspólności ustawowej. Związek pozamałżeński sam przez się nie wywołuje żadnych skutków o charakterze prawno-majątkowym między osobami, które w związku takim pozostają. Jeśli powstają między nimi stosunki prawno-majątkowe, prawa i obowiązki stąd wynikające oceniać należy na podstawie przepisów właściwych dla tych stosunków.”
Pogląd nr 2: Nie jest dopuszczalne rozliczanie konkubentów w oparciu o odpowiednio stosowane przepisy o spółce cywilnej.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 23 lutego 2007 r., I ACa 590/06, LEX nr 259105:

„[…] samo podobieństwo stosunków majątkowych istniejących pomiędzy małżonkami a wspólnikami spółki cywilnej, skutkujące powstaniem pomiędzy nimi współwłasności łącznej, nie jest wystarczające do stosowania przepisów o spółce cywilnej do rozliczeń konkubentów w sferze stosunków majątkowych.”
Pogląd nr 3: Rozliczenie konkubinatu powinno nastąpić na podstawie przepisów o zniesieniu współwłasności w odniesieniu do składników majątkowych nabytych na współwłasność przez partnerów w czasie trwania związku.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 24 marca 2016 r., I ACa 1068/15, LEX nr 2031134:

„Charakter roszczeń majątkowych między byłymi konkubentami jest zależny od rodzaju praw do poszczególnych przedmiotów majątkowych, które nabyli podczas trwania związku. Rozliczenie według przepisów o zniesieniu współwłasności następuje, jeśli gromadzili wspólne oszczędności i nabywali z nich oznaczone rzeczy. W wypadku, gdy zachowywali odrębność dokonując jedynie przesunięć majątkowych między sobą, właściwe będą stosowane odpowiednio przepisy uzasadniające powyższe czynności prawne (np. normy prawne dotyczące nakładów na rzecz), a dopiero w ostateczności przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 26 kwietnia 2011 r., I ACa 1049/10, LEX nr 824321:

„Bezpodstawne wzbogacenie nie może być uznane za uniwersalną podstawę rozliczeń majątkowych po ustaniu związku faktycznego (pozamałżeńskiego), lecz podstawy takiej nie można też generalnie odrzucić. […] Nabycie nieruchomości podczas trwania związku przez partnerów, będących stroną umowy sprzedaży, powoduje, że stają się oni oboje współwłaścicielami nieruchomości niezależnie od tego, czy nieruchomość została nabyta za środki pieniężne gromadzone wspólnie, czy też wyłącznie za środki finansowe tylko jednego z konkubentów.”

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1970 r., III CZP 62/69, LEX nr 6659:

„Rozliczenia z tytułu roszczeń do majątku, jakiego mężczyzna i kobieta, żyjący bez zawarcia związku małżeńskiego, dorobili się prowadząc wspólnie gospodarstwo rolne, oraz z tytułu nakładów, jakich jedno z nich dokonało na nieruchomości lub rzecz ruchomą należącą do drugiego, a wchodzącą w skład tego gospodarstwa, mogą być przeprowadzone w postępowaniu o zniesienie współwłasności przedmiotów stanowiących ich majątek wspólny. […] Dokonując takich rozliczeń sąd stosuje: co do roszczeń z tytułu nabytych wspólnie, na własność lub w posiadanie, nieruchomości i rzeczy ruchomych, jak również z tytułu nakładów dokonanych na te przedmioty – przepisy o zniesieniu współwłasności […]”
Pogląd nr 4: Nakłady konkubentów czynione wspólnie w czasie trwania konkubinatu na majątek jednego z nich powinny być rozliczone według przepisów o zniesieniu współwłasności.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1986 r., III CZP 79/85, LEX nr 3213:

„Nakłady konkubentów czynione wspólnie w czasie trwania konkubinatu na majątek jednego z nich powinny być rozliczone według przepisów o zniesieniu współwłasności. […] Wspólna budowa domu, wspólnym wysiłkiem na gruncie stanowiącym wieczyste użytkowanie ustanowione na rzecz jednego z nich, potwierdza istnienie szczególnych uprawnień. Wznoszenie domu mieszkalnego stanowi inwestycję kosztowną realizowaną przez dłuższy okres, przy znacznych nakładach pieniężnych i usług różnego rodzaju oraz starań organizacyjnych, a często przy poważnych wyrzeczeniach. Realizacja takiego zamierzenia, jak wskazuje doświadczenie życiowe, nie dokonuje się bez wspólnie podjętych czynności i wspólnie oświadczonej sobie w tym przedmiocie woli, zwłaszcza gdy związek jest długotrwały i wsparty posiadaniem wspólnego dziecka. Dlatego przesunięcia majątkowe w takich warunkach nie mogą być uznane za pozbawione podstawy prawnej. W związku z tym stosowanie przepisów art. 405 i nast. k.c. nie jest zasadne. […] W sytuacji gdy partnerzy pozamałżeńskiego związku dorobili się wspólnego majątku, to do takiego majątku należy stosować przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych w odniesieniu do wspólnie nabytych rzeczy. Gdy chodzi o inne wspólnie nabyte prawa majątkowe, będą już do nich miały odpowiednie zastosowanie przepisy o wspólności rzeczy. Budynek wzniesiony wspólnie przez strony na gruncie objętym użytkowaniem wieczystym stanowi odrębną nieruchomość (art. 235 § 1 k.c.), w związku z czym do rozliczeń takiego przedmiotu należy bezpośrednio stosować przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych.”
Pogląd nr 5: Przepisy o zniesieniu współwłasności nie mogą być uznane za wyłączną, całościową podstawę rozliczeń majątkowych po ustaniu konkubinatu. W szczególności w przypadku dokonania przez jednego z konkubentów nakładów na składnik majątkowy drugiego z nich, rozliczenie nie może być dokonane w postępowaniu o zniesienie współwłasności, lecz w odrębnym postępowaniu o zapłatę – z tytułu rozliczenia nakładów lub z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 16 lipca 2013 r., V ACa 252/13, LEX nr 1602888:

„Jak słusznie zauważył Sąd Okręgowy, kwestia rozliczeń majątkowych po ustaniu trwałego związku faktycznego nie została uregulowana ustawowo. Judykatura wielokrotnie czyniła starania w celu ustalenia zasad, według których można by dokonywać rozliczeń pomiędzy osobami pozostającymi w takim związku. Ponieważ jednak sam nieformalny związek nie został uregulowany w przepisach prawa cywilnego, trudno oczekiwać, że za każdym razem okoliczności faktyczne będą do siebie zbliżone. […] zarzut naruszenia przepisu art. 226 k.c. polegający na jego niezastosowaniu uznać należy za trafny. W ocenie Sądu Apelacyjnego, ten właśnie przepis stanowić powinien podstawę prawną mającą zastosowanie do roszczeń powoda. […] Uznając zatem, że powód jako posiadacz w dobrej wierze poczynił na nieruchomości pozwanej nakłady użyteczne, albo nawet zabytkowe, co do zasady jego roszczenie uznać należy za zasadne.”

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 października 2004 r., II CK 47/04, LEX nr 255633:

„Nakłady i wydatki, które wnioskodawca poniósł w związku z budową domu na gruncie stanowiącym wyłączną własność uczestniczki postępowania nie kwalifikują się bowiem jako zdarzenie, z którym ustawa łączy powstanie współwłasności w częściach ułamkowych. Poniesione przez wnioskodawcę nakłady i wydatki mogą natomiast stanowić – zależnie od okoliczności konkretnej sprawy – podstawę do rozliczeń według przepisów regulujących rozliczenie nakładów i wydatków na cudzą rzecz (art. 224-231 k.c.), czy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Wymaga to jednak wszczęcia odrębnego postępowania sądowego i zbadania przesłanek uzasadniających odpowiednie roszczenie. […] ochrona interesów majątkowych konkubentów w ich wzajemnych stosunkach nie powinna być intensywniejsza niż ochrona małżonków w analogicznych stanach faktycznych. […] nie powstaje na rzecz współmałżonka współwłasność domu wzniesionego przez obojga małżonków w czasie trwania wspólności ustawowej na gruncie, do którego prawo (własności lub użytkowania wieczystego) przysługiwało wyłącznie jednemu małżonkowi. […] W piśmiennictwie, aprobując takie stanowisko, podkreślono, że znajduje ono uzasadnienie w przepisach normujących stosunki majątkowe między małżonkami oraz w przepisach prawa rzeczowego statuujących zasadę superficies solo cedit i stosunek związania własności budynku wzniesionego na gruncie wieczyście użytkowanym z prawem wieczystego użytkowania. Z przedstawionych powodów należało podzielić stanowisko Sądu Okręgowego, że sporna nieruchomość nie może być przedmiotem postępowania o zniesienie współwłasności, ponieważ stanowi ona wyłączną własność uczestniczki postępowania.”

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1998 r., I CKN 453/97, LEX nr 1102834:

„Przepisy o współwłasności nie mogą być uznane za wyłączną, całościową podstawę rozliczeń majątkowych po ustaniu konkubinatu. Nie można wykluczyć zastosowania po ustaniu konkubinatu przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Dochodzenie zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia następuje jednak w trybie procesu, a nie postępowania nieprocesowego o zniesienie współwłasności.”
Pogląd nr 6: Rozliczenie nakładów dokonanych przez jednego z konkubentów na składnik majątkowy drugiego z nich powinno być przeprowadzone na podstawie przepisów o rozliczeniu nakładów posiadacza na cudzą rzecz. Rozliczenie nakładów w trybie tych przepisów jest możliwe dopiero wtedy, gdy rzecz pozostaje w wyłącznym posiadaniu tego z konkubentów, do którego należy.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 9 kwietnia 2014 r., I ACa 1326/13, LEX nr 1488719:

„[…] każdy rodzaj takiego przysporzenia, które jest dokonywane w okresie pozostawania przez strony w związku nieformalnym, należy oceniać osobno, uwzględniając charakter, przedmiot, okoliczności oraz cel jego dokonania, brak jest natomiast podstaw do ogólnego stwierdzenia, że wszystkie sytuacje powinny być oceniane wyłącznie pod kątem przepisów dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia […] świadczenia ze strony jednego z konkubentów będą stanowić nakłady na majątek drugiego, do oceny prawnej których należy stosować przepisy regulujące takie rozliczenia, w tym art. 226 w zw. z art. 230 k.c.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 26 września 2012 r., I ACa 60/12, LEX nr 1238242:

„[…] w okresie pozostawania przez strony w konkubinacie na nieruchomości prowadzono prace modernizacyjne, które były finansowane ze środków posiadanych prze pozwaną, jak również zarabianych przez powoda […] na nieruchomości pozostał powód, który nadal w niej korzysta, a na zaspokojenie swoich potrzeb mieszkaniowych używa jednego pokoju w budynku mieszkalnym, którego pozwana nie zamknęła przed powrotem powoda ze Szwecji. […] koniecznym warunkiem rozliczenia innych nakładów niż konieczne, w tym nakładów użytkowych, na podstawie art. 226 § 1 k.c., jest uprzednie zwrócenie rzeczy przez posiadacza oraz że zasada ta dotyczy także posiadacza zależnego. […] Dopóki powód korzysta z nieruchomości pozwanej, nie ma roszczenia o rozliczenie nakładów, ponieważ jego zakres, jak wynika z drugiego zdania zawartego w art. 226 § 1 k.c., jest uzależniony od stopnia, w jakim nakłady poczynione przez posiadacza zwiększają wartość rzeczy w chwili jej zwrotu. […] Z okoliczności tej sprawy, w tym ze zgodnych twierdzeń stron wynika, że powód dokonywał nakładów na nieruchomość pozwanej ze względu na łączący strony konkubinat, czyli pozostawanie w faktycznym wspólnym pożyciu. Z materiału tej sprawy nie wynika, aby strony łączyła nazwana umowa prawa cywilnego, w związku z czym zachodziły podstawy do wykluczenia art. 676 k.c., jak również art. 753 § 2 w zw. z art. 713 k.c. Ponadto do rozliczenia nakładów poczynionych przez posiadacza zależnego na podstawie powołanych przepisów również jest niezbędne zwrócenie rzeczy drugiej stronie umowy.”

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2009 r., IV CSK 27/09, LEX nr 515447:

„Zasadniczą kwestią dla rozstrzygnięcia sprawy jest określenie podstawy prawnej właściwej dla roszczeń powoda i ocena, czy przyjęty przez Sądy obu instancji art. 405 i nast. k.c., jest tą właściwą podstawą. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem nauki i judykatury przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu należy stosować wtedy, gdy brak innej podstawy prawnej, na jakiej możliwe byłoby przywrócenie równowagi majątkowej, naruszonej bez prawnego uzasadnienia, jak również wtedy, gdy inne środki połączone są z większymi trudnościami […] W szczególności przepisy te mają zastosowanie, gdy brak umownej lub deliktowej podstawy uwzględnienia roszczenia o zwrot nakładów i nie ma też możliwości dokonania rozliczeń na podstawie art. 224-230 k.c.”
Pogląd nr 7: Nakłady jednego z konkubentów na składnik majątkowy drugiego z nich, w braku podstawy kontraktowej lub deliktowej rozliczenia, powinny być rozliczone w trybie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Taka sama jest podstawa prawna rozliczeń roszczeń z tytułu pracy wykonywanej nieodpłatnie przez jednego z partnerów na rzecz drugiego z nich, w szczególności w związku z prowadzeniem gospodarstwa domowego.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 27 września 2018 r., I ACa 397/18, LEX nr 2574900:

„W najnowszym orzecznictwie sądowym dominuje stanowisko, zgodnie z którym do rozliczenia konkubinatu, w tym nakładów dokonanych przez konkubentów na majątek jednego z nich, mają zastosowanie przepisy art. 405 i nast. k.c., chyba że szczególne okoliczności wskazują na istnienie innej podstawy tych rozliczeń.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 16 maja 2018 r., V ACa 442/17, LEX nr 2514641:

„Zgodnie z przywołanymi przez Sąd Okręgowy poglądami doktryny i orzecznictwa rozliczenia majątkowe konkubentów powinny być oparte na przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu, czyli w oparciu o reguły określone w art. 405 i nast. k.c. Z art. 405 k.c. wynika natomiast, że bezpodstawnie wzbogacony może domagać się wydania korzyści w naturze. Zwrotu jej wartości może dochodzić tylko wówczas, gdy wydanie korzyści w naturze nie jest możliwe. Ani uprawniony nie może skutecznie żądać, ani zobowiązany – zwolnić się z obowiązku zwrotu korzyści przez zapłatę równoważnej kwoty pieniężne.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 13 kwietnia 2018 r., I ACa 1033/17, LEX nr 2537610:

„[…] w sytuacji, gdy tak jak w niniejszej sprawie, chodzi o nakłady z majątku jednego konkubenta na nieruchomość będącą własnością drugiego, orzecznictwo skłaniało się ku dopuszczeniu stosowania w rozliczeniach majątkowych byłych konkubentów przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu […]. Taką też podstawę prawną trafnie przyjął Sąd Okręgowy, czyniąc rozważenia, czy spełnione zostały przesłanki przewidziane w art. 405 k.c.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 11 stycznia 2018 r., I ACa 675/17, LEX nr 2449690:

„Sąd Okręgowy prawidłowo uznał, że roszczenie powódki należy ocenić w kontekście regulacji dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia, mając przy tym na względzie art. 405 k.c. Tak określonej podstawy prawnej roszczenia nie kwestionowała również powódka, która to początkowo domagała się rozliczenia po połowie, na zasadzie domniemania równości udziałów, majątku stanowiącego wyłączną własność pozwanego – nieruchomości zabudowanej domem, udziałów w spółce prowadzonej przez pozwanego i samochodu, który okazał się własnością spółki.”

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2017 r., V CSK 198/16, LEX nr 2255438:

„W orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa pogląd, iż właściwą podstawą prawną do dokonania rozliczeń między konkubentami, w tym dotyczących nakładów dokonanych na majątek jednego z nich, są przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, chyba, że szczególne okoliczności sprawy wskazują na istnienie innej podstawy prawnej tych rozliczeń.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 21 października 2015 r., I ACa 404/15, LEX nr 2004600:

„Zdaniem sądu odwoławczego, łożenie środków przez jedną ze stron, w sytuacji kiedy strony żyjące w konkubinacie umówiły się, że wspólnie wybudują dom, na takiej zasadzie, że pozwana będzie załatwiała wszystkie formalności, a powód będzie przekazywał na to zarobione pieniądze; następnie po częściowym zrealizowaniu tej umowy przez każdą ze stron, w wyniku rozpadu związku, strony nie kontynuują tych ustaleń, zakwalifikować należy jako świadczenie nienależne. Rozpad konkubinatu doprowadził bowiem do zerwania umowy stron, zatem odpadła podstawa świadczenia przez powoda środków na wybudowanie domu na gruncie pozwanej.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 6 lutego 2014 r., I ACa 714/13, LEX nr 1437890:

„Rozliczenie w oparciu o przepis art. 405 k.c. pomiędzy konkubentami powinno mieć miejsce w zasadzie w ostatniej kolejności, tj., gdy inne przepisy nie regulują sytuacji prawnej określonych przedmiotów.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 16 kwietnia 2014 r., I ACa 61/14, LEX nr 1466938:

„[…] co do roszczeń z tytułu nakładów dokonanych przez jednego z konkubentów na wchodzące w skład wspólnego gospodarstwa przedmioty majątkowe należące do drugiej z tych osób, zastosowanie znaleźć powinny przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 25 lutego 2014 r., I ACa 1121/13, LEX nr 1451696:

„Ze względu na to, że prawo nie reguluje statusu konkubinatu, a niedopuszczalne jest stosowania do nich przepisów dotyczących stosunków majątkowych wynikających z zawarcia małżeństwa, konieczne jest poszukiwanie podstaw rozliczeń w obrębie określonych instytucji prawa cywilnego. Wymaga to każdorazowo uwzględnienia konkretnych okoliczności sprawy oraz specyfiki wynikającej ze splotu stosunków osobisto-majątkowych, ukształtowanych w ramach danego związku. […] Przesłanką dochodzenia roszczenia na podstawie art. 405 k.c. jest uzyskanie korzyści majątkowej bez podstawy prawnej. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem nauki i judykatury przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu należy stosować wtedy, gdy brak innej podstawy prawnej, na jakiej możliwe byłoby przywrócenie równowagi majątkowej, naruszonej bez prawnego uzasadnienia, jak również wtedy, gdy inne środki połączone są z większymi trudnościami […] przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu mają zastosowanie, gdy brak umownej lub deliktowej podstawy uwzględnienia roszczenia o zwrot nakładów dokonanych na majątek jednego z konkubentów przez drugiego partnera, chyba że szczególne okoliczności faktyczne sprawy wskazują na istnienie innej podstawy prawnej tych rozliczeń […] W okolicznościach rozpoznawanej sprawy strony w trakcie trwania konkubinatu nabyły spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, przy czym stroną umowy sprzedaży był tylko pozwany. Natomiast powódka przystąpiła do umowy kredytu, z którego środki finansowe przeznaczone zostały na zakup i remont lokalu. Skoro zatem powódka poczyniła nakłady na majątek należący wyłącznie do byłego partnera to rozliczenie stron winno nastąpić, jak trafnie przyjął Sąd Okręgowy, według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, to jest na podstawie art. 405 k.c.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 18 września 2013 r., I ACa 504/13, LEX nr 1391904:

„Podstawa świadczenia przez powoda objęta była porozumieniem stron i przez lata trwania konkubinatu nie była kwestionowana. To determinuje możliwość oparcia żądania zwrotu świadczenia o art. 410 § 2 k.p.c., a nie o przepisy regulujące rozliczenia pomiędzy windykującym właścicielem a posiadaczem. W konsekwencji jako prawidłowe należy uznać stanowisko Sądu Okręgowego rozstrzygającego żądanie powoda na gruncie art. 405 k.c. i następnych, w tym art. 410 § 2 k.c. […] Powód ponad wszelką wątpliwość udowodnił, że zainwestował środki finansowe uzyskane od swoich rodziców oraz przyczynił się nakładem własnej pracy do powstania hotelu dla koni i jego funkcjonowania.”

Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 9 kwietnia 2010 r., I ACa 222/10, LEX nr 603924:

„Nieodpłatne wykonywanie pracy na rzecz drugiego skutkuje jego bezpodstawnym wzbogaceniem o wartość majątkową, jaka z jego majątku nie wyszła, i jako uzyskana bez podstawy prawnej korzyść, co do zasady podlega zwrotowi (art. 405 k.c.). Przyjęcie, że nakład pracy jednej ze stron na rzecz drugiej został zrównoważony przez korzyść wynikającą z zamieszkiwania przez nią w cudzym domu jest uzasadnione jedynie w sytuacji, gdy rozmiar poczynionych przez tą stronę nakładów na rzecz właściciela domu nie był znaczny. Skoro zaś powódka, pozostająca z pozwanym w konkubinacie, przez wiele lat włączała środki finansowe uzyskane z pracy zawodowej i prac chałupniczych do wspólnego budżetu stron, prowadziła dom i gospodarstwo stron oraz wychowywała ich wspólną córkę, a ponadto intensywnie pracowała fizycznie przy budowie domu i partycypowała w kosztach budowy, brak podstaw do uznania, że poniesione przez nią nakłady zostały wyrównane na skutek zamieszkiwania przez nią w domu stanowiącym wyłączną własność powoda.”
Pogląd nr 8: W przypadku nabycia przez jednego z małżonków wspólnie z konkubentem składnika majątkowego, jeżeli trwa jeszcze jego małżeństwo i panuje między małżonkami ustrój wspólności majątkowej, prowadzi do wejścia udziału w nabytym składniku majątkowym w skład majątku wspólnego małżonków. W takim przypadku do rozliczenia majątkowego właściwe mogą okazać się również częściowo przepisy o podziale majątku wspólnego małżonków, skoro składnik majątkowy stał się przedmiotem współwłasności łącznej małżonków.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 1996 r., III CZP 70/96, LEX nr 25824:

„W sytuacji, gdy podczas trwania wspólności ustawowej jedno z małżonków nabędzie przedmioty majątkowe wspólnie z konkubentem, przedmioty takie mogą stanowić współwłasność konkubenta i małżonków; tych ostatnich na zasadzie wspólności ustawowej.”